Беларускі Мрожак

Памёр Славамір Мрожак — адзін з найбуйнейшых і самых знакамітых у сьвеце польскіх драматургаў другой паловы ХХ стагодзьдзя. Супярэчнасьці эўрапейскай краіны, якая сама на доўгія дзесяцігодзьдзі патрапіла ў камуністычны палон, а затым і запрыгоніла сваіх грамадзянаў антычалавечай ідэалёгіяй, ён выяўляў у парадаксальных п’есах і сатырычных апавяданьнях. Мрожак зьмяніў польскую сцэну і моцна паўплываў на зьмену псыхалёгіі палякаў.

Мрожак на ветры пераменаў

Тэатар Беларусі апошняй чвэрці стагодзьдзя таксама зьведаў уплыў ягонай творчасьці. Засваеньне драматургіі Славаміра Мрожка істотна наблізіла беларускую сцэну да эўрапейскага тэатру, разбураючы яе замшэлую эстэтыку, а публіку — да эўрапейскага мысьленьня..

П’есы Славаміра Мрожка прынёс на беларускую сцэну вецер пераменаў. Пры канцы 1980-х гэты вецер кранаў, гойдаў, віхурыў літаральна ўсё: палітыку, грамадзкае жыцьцё, мэдыі, мастацтва.

Тэатар таксама быў галодны на новыя ідэі, формы. Гатовы да іх, бо нават у драматургіі рэалістычнай, псыхалягічнай, вонкава не небясьпечнай для рэжыму ён вылоўліваў падтэксты, пераводзіў іх у мэтафары, ці, як тады казалі, тэатар трымаў «кукіш у кішэні». Гэты «кукіш» нельга было адназначна назваць «варожым», але ён адыходзіў ад гэтак званага сацрэалізму і яго ўжо, як арэхі лёгка, раскусвала публіка.

У другой палове 1980-х гадоў на ветры пераменаў узьнікаў у Беларусі і тэатральны студыйны рух, як меў на мэце зьмяніць традыцыйнае рэалістычнае аблічча беларускай сцэны. Вось тут як найлепей і прыдаўся паляк Славамір Мрожак. І тэматыка, і сюжэтныя калізіі былі больш зразумелымі беларусам ужо хоць бы таму, што дзьве суседнія нацыі жылі доўгі час у адным камуністычным лягеры. Бэкет, Пінтар, Янэска, Жэнэ былі істотна далей.

Мрожак Таліпава

У Беларусі першаадкрывальнікам тэатру парадоксу Мрожка, а празь ягоныя п’есы і ўвогуле тэатру абсурду, які быў пашыраны на Захадзе, стаў рэжысэр-інтэлектуал, сьмелы экспэрымэнтатар Рыд Таліпаў. Ягоная пастаноўка ў 1988 годзе аднаактоўкі Мрожка «Стрыптыз» літаральна ўзарвала тэатральны Менск. У вельмі стыльна аформленыя ў чырвона-чорнай колеравай гаме сутарэньні аднаго з дамоў ля плошчы Перамогі ў Менску інтэлектуальная публіка літаральна ламалася. Спэктакль стаў рэвалюцыяй у пошуках формы, ён даў старт айчыннаму тэатру ў прастору абсурдысцкай, інтэлектуальнай эўрапейскай драмы.

Прыпавесьць пра людзей-марыянэтак, зь якімі вырабляюць, што захочуць, больш моцныя марыянэткі ці звышнатуральныя сілы, востра ўспрыняла менская публіка. Яна ўжо ня толькі адчувала, а і добра разумела, як людзі, жывучы ў вечным страху перад уладай, навязанымі ёй нежыцьцёвымі ідэаламі, губляюць сваё «я».

Мрожак Пінігіна

Пачатак быў пакладзены. Тады ж да сваёй славы рэжысэра-нацыяналіста набліжаўся малады на той час рэжысэр-бунтар Мікалай Пінігін. Я перакананы, што тры ягоныя пастаноўкі Мрожка наблізілі яго і да ягоных трыюмфальных «Тутэйшых». Спачатку былі пранізьлівыя «Эмігранты» ў Тэатры імя Янкі Купалы, а затым і саркастычныя «Стрыптыз» і «Караль» у Гарадзенскім тэатры лялек.

Беларускія рэжысэры Рыд Таліпаў і Мікалай Пінігін пастаноўкамі Мрожка ня толькі вышуквалі ў п’есах сугучны часу крушэньня камунізму зьмест, пераводзячы яго на ўзровень публіцыстыкі, але адкрывалі не ўласьцівую раней беларускаму тэатру эстэтыку абсурдысцкага тэатру, вучыліся мадэляваць наджыцьцёвыя сытуацыі, спалучаць вытанчанасьць з брутальнасьцю, эстэтызаваць зло.

Мрожак Станюты

Пры пастаноўках п’ес Мрожка набывалі зусім новы досьвед і беларускія акторы. Спосаб існаваньня пры ўвасабленьні такой драматургіі мусіў быць прынцыпова іншым. Купалаўцы атрымалі яго ў 1992 годзе ў часе працы над спэктаклем паводле п’есы «Дом на мяжы» з польскім рэжысэрам Анджэем Якімцам. Хто ня бачыў таго спэктаклю, зь цяжкасьцю можа ўявіць вялікую Стафанію Станюту, якая праславілася як псыхалягічная, нацыянальна выразная акторка ў рэалістычным рэпэртуары, у ролі аднамернага пэрсанажу на ўзроўні знаку. Не патрабавалася ніякіх перажываньняў, спачуваньняў, адчуваньняў. Толькі тэатральнасьць, калі ў плястыку, жэст, адну-дзьве інтанацыі трэба было ўкласьці важную думку.

У тым саркастычным, вельмі сьмешным, спэктаклі-прыпавесьці пра чалавека, у прастору прыватнага жыцьця якога нахабна ўрываецца дзяржава, кантралюе яго, маніпулюе ім і зьнішчае яго, бліскуча і нечакана нават і для іх саміх змаглі сыграць і іншыя купалаўцы — Валянцін Белахвосьцік, Уладзімер Кудрэвіч, Уладзімер Кін-Камінскі, Георгі Маляўскі, Віктар Манаеў, Аляксандар Гарцуеў, Тамара Пузіноўская, Зінаіда Зубкова і іншыя. Мне асабліва дарагі той спэктакль, бо нараджаўся на маіх вачох, пры маім удзеле як перакладчыка п’есы. Мову п’есаў Мрожка таксама трэба было вучыцца спасьцігаць — і рэжысэрам, і акторам, і перакладчыкам.

Аналягічнае адбывалася і ў Віцебску, у Нацыянальным тэатры імя Якуба Коласа, дзе была пастаўленая п’еса Мрожка «Танга» ў перакладзе Лявона Баршчэўскага.

Мрожак сёньня

Запатрабаваны Славамір Мрожак у Беларусі і сёньня. Комплекс праблемаў, якія перажывае чалавек у дзяржаве на падмурку гвалту, у гэтай краіне застаецца актуальным. У экспэрымэнтальным тэатры «Кампанія» рэжысэр Андрэй Саўчанка з маладымі акторамі менскіх тэатраў паставіў п’есу «Эмігранты» ня столькі пра эмігрантаў у наўпроставым разуменьні гэтага слова, але і пра тых беларусаў, якія, нават застаючыся жыць у роднай дзяржаве-дыктатуры, пачуваюць і паводзяць сябе як эмігранты.

П’есы Мрожка ў перакладзе на беларускую мову некалькі разоў друкаваліся ў асобных зборніках. А ў 2008 годзе ў выдавецтве «Радыёла-плюс» выйшла асобная кніга выбраных твораў «Дом на мяжы». Акрамя п’ес у яе ўвайшлі гумарыстычныя апавяданьні з кнігі «Слон» у перакладзе Марыны Шоды.